Het geheim van Colm Tóibín (°1955): karakterisering. Nora is een roman waarin een steeds indringender portret wordt geschilderd van een gecompliceerde vrouw, die zowel mededogen opwekt als irritatie, afwisselend hulpeloos en krachtdadig is, afstand houdt en haar ziel blootlegt.

We maken met haar kennis als ze halverwege de veertig is, moeder van vier kinderen en weduwe van de geliefde leraar Maurice. De plaats is Zuidoost-Ierland, het jaar 1969. Anders dan veel vrouwen van haar generatie heeft Nora haar huwelijk als een oase van vrijheid ervaren. Het verschafte haar de mogelijkheid te stoppen met het saaie kantoorbaantje waar ze sinds haar veertiende aan vast had gezeten. Niet dat ze veel met die vrijheid deed: de afwezigheid van verplichtingen was voor haar voldoende om zich gelukkig te voelen.

Nieuwe werelden

Nu komt daar verandering in. Nora heeft de zorg over vier kinderen: twee studerende meisje en twee nog thuis wonende jongens. Haar weduwenpensioen is nauwelijks voldoende om van rond te komen en als haar oude werkgever, die zich haar lot aantrekt, haar een baan aanbiedt, accepteert ze die gelaten.

Haar nieuwe chef is Francie, een verbitterde en op kantoor uiterst impopulaire oud-klasgenote, die ze vroeger een streek heeft geleverd. Geen van beiden is het incident vergeten. Zoals te verwachten was, buit Francie de nieuwe machtsverhouding uit om Nora te vernederen. Er doen zich enkele ingehouden confrontaties voor, maar net als de lezer denkt dat de strijd tussen de twee vrouwen een hoofdbestanddeel van de roman gaat worden, laat Tóibín de verhaallijn vallen en begint een nieuwe.

Hoewel Nora een moeilijk in te schatten combinatie van bescheidenheid en recalcitrantie belichaamt, trekken veel mensen zich haar lot van eenzame weduwe aan. Ze ontvangt uitnodigingen voor sociale bijeenkomsten, waar ze pas na lang aarzelen en zonder veel enthousiasme op ingaat. Maar naarmate ze vaker onder de mensen komt, ontdekt ze nieuwe werelden.

Zo raakt ze gaandeweg geïnteresseerd in muziek en wordt ze zich bewust van haar zangtalent, waarmee ze tijdens haar huwelijk nooit iets heeft gedaan, omdat Maurice geen muzikaal gevoel had. De platenspeler en de platen die ze koopt, zou hij ongetwijfeld flauwekul en geldverspilling hebben gevonden. Zo ontwikkelt Nora zich van een roman over een vrouw die haar vrijheid in de beschermende cocon van het huwelijk vond, tot een verhaal over een verlate coming-of-age. Nora krijgt dromen die ze vroeger nooit had en ziet zichzelf heimelijk al als een vooraanstaande zangeres.

Maar Tóibín is geen sprookjesauteur. Wie pas halverwege de veertig haar eerste zangles neemt, zal nooit de podia bestormen. In de woorden van Nora's zanglerares, die zelf een bewogen bestaan achter de rug heeft: 'We kunnen allemaal een heleboel levens hebben, maar er zijn grenzen.'

Trauma's

De ontwikkeling die Nora doormaakt, weerspiegelt zich ook in haar houding ten opzichte van haar kinderen, met name de jongens. Gedurende het jaarlange ziekbed van Maurice liet ze haar twee zoontjes bij een tante logeren. Al die tijd kwam ze niet eenmaal langs, belde ze zelfs niet. De ervaring was voor de kinderen dermate traumatisch dat de één ging stotteren en de ander bedplassen.

Veel later in de roman zien we een strijdbare Nora, die een keiharde confrontatie aangaat met een schoolhoofd dat een van de jongens onrechtvaardig behandelt.

Nora is een roman over een personage dat fascineert zonder per se sympathie te wekken. Dat gedaan krijgen, kunnen alleen echt begaafde schrijvers.

HANS BOUMAN ■

Verberg tekst

Twaalf jaar lang werkte Tóibín aan zijn jongste roman. Hij probeerde uit, experimenteerde, schreef ondertussen andere boeken. Hij vertelt het verhaal van een weduwe in het Ierland van de late jaren 60. Ze woont in een kleine stad met haar vier kinderen en probeert de draad weer op te pikken.

'Ik weet niet waarom ik de verhalen schrijf die ik schrijf. Iets dient zich aan met een enorme kracht en dan kan ik er niet onderuit. Het verhaal van mijn moeder, van haar leven na het overlijden van mijn vader, wilde ik al lang schrijven. Ik cirkelde eromheen, wist niet precies hoe ik het moest aanpakken. Qua locaties en personages is er overlapping met mijn roman Brooklyn, die ik makkelijker kon schrijven omdat ik het hele verloop voor me kon zien.

Ik wist dat het mogelijk was om iets boeiends te schrijven over een moeder zonder echtgenoot, over de relatie die ze heeft met haar kinderen. Er zijn voorbeelden genoeg: Buddenbrooks van Thomas Mann, Zonen en minnaars van D.H. Lawrence, Fanny en Alexander van Ingmar Bergman. Makkelijk is het niet. Wanneer je het vertelt zoals het echt gebeurde, is het oninteressant voor buitenstaanders. Je moet een vorm vinden die past.'

Volgens Tóibín draaide alles om de zoektocht naar dat juiste patroon. Daarom is het zo bijzonder dat Nora Webster heel ongekunsteld lijkt. De lezer krijgt de indruk dat het zo gebeurd is en niet anders. Tóibín kiest er namelijk voor om aan Nora Webster, die dus de rol krijgt van zijn moeder, geen traditionele plot met een climax aan het eind op te dringen. De verschuivingen in haar leven voltrekken zich op een veel subtielere manier.

'Ik wilde niet dat ze de liefde zou vinden aan het slot of dat ze een compleet nieuwe start maakt elders. Ik heb heel veel weggelaten. Door gebeurtenissen uit te gommen, door te distilleren kwam ik uit bij de kern.'

Meestal vindt Tóibín inspiratie in de muziek wanneer hij op zoek is naar een vorm voor zijn verhalen. Met name kamermuziek en de cantates van Bach zijn voor hem erg belangrijk. De vorm van Nora Webster vergelijkt hij niet met muziek maar met de schilderijen van Agnes Martin, waarop je een heel geleidelijke, aanvankelijk nauwelijks zichtbare verschuiving ziet in kleur en patroon. 'Uiteindelijk begint Nora Webster op haar stille manier weer te leven. Ze herstelt van het trauma en ik wilde neerschrijven hoe dit zich voltrekt in haar geest.'

Aan het eind van de roman denkt Nora terug aan het sterfbed van haar moeder. Deze beklijvende scène komt vlak voor de stille, grandioze finale van Nora Webster. Daarin krijgt de weduwe bezoek van de geest van haar overleden man.

'Die geestscène was de moeilijkste die ik ooit heb geschreven. Ik componeerde ze aan de kust van Wexford in Ierland, waar zoveel van mijn verhalen spelen. Toen ik op het punt stond om dat fragment te schrijven, wist ik dat ik het in één keer goed moest doen. Ik moest het neerschrijven alsof het echt gebeurde, in real time. Ik heb gewacht tot het ochtend was, wanneer ik het meest kritisch ben. Ik kon het pas schrijven toen ik de emotie voelde in elke cel van mijn lichaam. Mislukte het, dan was de hele roman mislukt.'

Madame Bovary

Tóibín hoopt dat de lezer zich vereenzelvigt met zijn hoofdpersonage. Hij beschrijft haar handelingen, wat ze ziet, wat ze hoort. Reflecteren doet ze niet vaak. 'Er wordt gezegd dat de stijl eenvoudig is. Dat komt doordat ik geen woorden wilde gebruiken die zij niet zou kiezen. Ik wilde enkel de taal die mijn moeder zou hebben gesproken. Af en toe moest ik me inhouden wanneer ik een mooie vondst had.'

De schrijver was twaalf toen zijn vader stierf en ook al is hij inmiddels zestig, toch herinnert hij zich die jaren nog goed. Op slag veranderde alles, niets gebeurde nog op de manier die vertrouwd was voor de jonge Tóibín.

Over de dood van zijn vader werd niet gesproken. Toch was het verlies in alles voelbaar. Tóibín herinnert zich de films die hij met zijn moeder, zussen en broer bekeek. Soms gingen die over de dood, over rouw en dan was de spanning in de kamer voelbaar. 'Praten over emoties was moeilijk. Ik vroeg me de hele tijd af of een opmerking over mijn vader de anderen van streek zou maken. Daarom zei ik niets. Wanneer er dan een week gepasseerd was, dacht ik bij mezelf: hemel, we hebben de hele week niets over hem gezegd. Het was lastig.'

Bij het schrijven van Brooklyn liet Tóibín zich inspireren door het werk van Jane Austen. Ook in Nora Webster is de invloed van Austen detecteerbaar - de setting is huiselijk, Nora Webster maakt Austenachtige uitstapjes - en toch ziet Tóibín meer gelijkenissen met Madame Bovary van Gustave Flaubert. Beide verhalen gaan over iemand die in een provinciaal stadje woont, iemand met veel potentieel, iemand die zich gevangen voelt. 'De woede die Madame Bovary bij momenten overvalt, kende mijn moeder ook. Ze ging tot haar veertiende naar school, maar ze las veel fictie en poëzie. Al kon ze zich niet in alles vinden wat ze schreven, toch las ze veel feministische auteurs, Simone de Beauvoir was een van haar favorieten. Ze bleef haar hele leven lang op dezelfde plek, al had ze alles kunnen doen wat ze maar wilde. Ze was getalenteerd. Ze heeft even gewerkt op een kantoor, de baan was niet uitdagend. Ze gruwde ervan, vond het geestdodend.'

Moeders en tantes

In zijn non-fictieboek New ways to kill your mother merkt Tóibín op dat heel wat negentiende-eeuwse personages geen moeder meer hebben of als ze er een hebben, is die ietwat onnozel, zoals de moeder in Jane Austens Trots en vooroordeel.

'Kijk maar naar Mansfield Park en Overtuiging van Austen of naar Middlemarch van George Eliot waarin Dorothea geen moeder heeft. Ook in de boeken van Henry James ontbreken de moeders. Dat levert een voordeel op: de personages hebben meer bewegingsruimte wanneer de moeder minder op de voorgrond treedt of ontbreekt. Tantes spelen een grote rol in die negentiende-eeuwse romans. Ze komen en gaan, hoeven niet de hele tijd aanwezig te zijn. In Nora Webster spelen tantes ook een grote rol, daar ben ik me van bewust. Ik heb gespiekt bij negentiende-eeuwse auteurs.'

Toch is Tóibín een auteur die juist veel over moeders schrijft, opvallend veel zelfs. In de verhalenbundel Mothers and sons staan moeders en zonen centraal. Wanneer vrienden of kennissen ruzie krijgen is dat veel minder dramatisch dan wanneer het gebeurt tussen moeders en zonen. Ook in De lege familie, nog een verhalenbundel, komen veel moeders en zonen voor. Tóibín heeft er niet echt een uitleg voor, behalve dan dat de relatie hem fascineert.

Hij schreef zelfs een roman over de allerberoemdste moeder, Maria. In Het testament van Maria voert hij de moeder van Jezus op als een verbijsterde vrouw die niets te maken wil hebben met de apostelen. 'In mijn roman blijft Maria niet staan bij het kruis, ze loopt weg voordat haar zoon gestorven is. Ik wilde haar opvoeren als een mens, niet als een heilige. Het verhaal is geschreven in de eerste persoon, dat wilde ik absoluut. Ze moest een eigen stem krijgen.'

'Het verbaasde me dat er geen romans zijn over Maria, wel enkele gedichten over haar als vrouw of moeder. Nochtans heeft de Bijbel zoveel dramatisch potentieel. Sommige delen doen me denken aan klassieke Griekse drama's. Toen ik Het testament van Maria schreef waren figuren als Medea en Elektra mijn belangrijkste inspiratiebronnen. Maria is in wezen niet machtig, ze kijkt toe aan de zijlijn. Het viel me op dat figuren die weinig macht hebben in Griekse drama's over de krachtigste stemmen beschikken. Machtige Kreon bijvoorbeeld klinkt vlak. Antigone, die machteloos is, heeft dan weer een erg krachtige stem.'

Tragische heldinnen

Tóibín schreef eerder over publieke figuren, zo publiceerde hij de roman De meester over de schrijver Henry James. Het maakt Tóibín niet uit of zijn personages echt hebben geleefd of niet, de feiten belemmeren hem niet. De emoties, daar is het hem om te doen. 'Henry James had natuurlijk een heel uitgesproken stem, die kennen we uit zijn romans en uit zijn dagboeken. Ik heb niet geprobeerd om die te imiteren, want dan dreig je te verzeilen in pastiche.'

Elke roman, elk verhaal vraagt om een nieuwe stem, een nieuwe stijl, vindt Tóibín: 'Door Het testament van Maria te schrijven, heb ik me in de Griekse tragedie verdiept. Daarmee ben ik nog niet klaar, dat is een gebied dat ik verder wil verkennen. De manier waarop die tragische heldinnen spreken, de kleur van hun stem, fascineert me.'

Vertaald door Anneke Kok, De Geus, 378 blz. Oorspronkelijke titel: 'Nora Webster'.

Verberg tekst

Deze bekroonde en soepel vertaalde roman voor een breed publiek van de bekende Ierse auteur (1955) met als hoofpersoon het titelpersonage is gebaseerd op en een ode aan zijn in 2000 overleden moeder. Nora is weduwe en moet vier kinderen, twee jongens en twee meisjes, opvoeden. Ze verkoopt hun huisje bij de zee en krijgt haar oude kantoorbaan terug. Toen ze er vroeger werkte, was het al een minderwaardige baan voor de jonge slimme vrouw en tijdens haar huwelijk proefde ze ervan om van haar vrijheid te genieten. Daarom weert ze zich kranig tegen een bazin die haar het leven zuur maakt. We zien knap geschilderd hoe Nora stap voor stap in het nogal conservatieve provinciestadje Enniscorthy met vallen en opstaan haar eigen weg gaat, zonder dat men zich van haar afkeert. Ze gaat op zangles en wil in het koor zingen. Ze wordt zekerder van zichzelf en weet door dreiging met protest haar zoon Connor te redden van een lager klasniveau. Oudste zoon Dolan interesseert zich voor fotografie en dochter Aine wordt in die jaren zestig politiek bewust (begin van de Troubles). Een prachtboek. Verberg tekst