Het 'klassieke oeuvre' van Imme Dros
"Tijd is een vloedgolf die alles wegspoelt, het nu en het vroeger. Daar komt iedereen die wel eens nadenkt vroeg of laat achter. Ik ben van voor de oorlog. Tegenwoordig, want er zijn te veel oorlogen als je het mij vraagt, moet ik erbij zeggen voor wélke oorlog. De Trojaanse oorlog! De grootste oorlog ooit om de mooiste vrouw ooit. Die oorlog."
Imme Dros heeft al vele verhalen uit de oudheid voor een niet klassiek geschoold, Nederlandstalig publiek voor de vloedgolf van de tijd weten te behoeden. Binnen haar uitgebreide en veelzijdige oeuvre nemen bewerkingen van de klassieken een heel belangrijke plaats in. De reizen van de slimme man (Querido, 2000), een jeugdroman die ze in 1988 publiceerde over een jongen die geïntrigeerd is door het verhaal van Odysseus, zette Dros ertoe aan een eigen vertaling van Homeros' Odyssee te maken (Odysseia: de reizen van Odysseus, Athenaeum Polak en Van Gennep, 1991). Na het verschijnen van deze bestseller maakte ze op basis van de Odyssee een eigentijdse roman en later ook op basis van de Ilias. Als geschenk voor de jeugdboekenweek verscheen in 1996 De huiveringwekkende mythe van Perseus (Querido), de eerste van een lange reeks hexametrische hervertellingen van de Griekse mythen, die de daaropvolgende jaren in thematisch gegroepeerde bundels verschenen, prachtig geïllustreerd door Dros' echtgenoot Harrie Geelen. In 2004 werden al deze hervertellingen verzameld onder de titel Griekse mythen (Querido), dat op de achterflap terecht als leesavontuur én naslagwerk wordt omschreven. Een aantal van deze verhalen zette Imme Dros ten slotte ook om in teksten voor theater en opera.
Met de Aeneis van Vergilius heeft Imme Dros nu voor het eerst een verhaal uit de Latijnse literaire traditie onder handen genomen. Ze neemt er de lezer niet alleen mee met de Trojaanse held Aeneas op een avontuurlijke zoektocht naar een thuisland, maar ook met een zich ontwikkelende jongen. Deze nieuwe bewerking, Mee met Aeneas, vormt een mooie gelegenheid om het indrukwekkende 'klassieke oeuvre' van Imme Dros van naderbij te bekijken.
Vergilius vertelt in zijn Aeneis hoe Aeneas na de ondergang van zijn stad Troje samen met zijn vader en zoontje en een groep vluchtelingen op zoek gaat naar een nieuw thuisland. De keuze voor dat land is niet willekeurig, maar bepaald door de oppergod Jupiter. Op hun vele jaren durende zoektocht ontmoeten de Trojanen allerlei gevaren. Ze doorstaan hevige stormen, komen afschrikwekkende monsters zoals de Kyklopen en de Harpijen tegen en moeten van plaats naar plaats trekken voor ze hun eindbestemming, Latium, bereiken. Na een lange oorlog met de plaatselijke bewoners, kan Rome eindelijk worden gesticht. Belangrijk is dat Aeneas ook een aantal persoonlijke beproevingen moet doorstaan die hem dreigen af te houden van zijn zending. De liefde van de Carthaagse koningin Dido, die na het vertrek van de Trojaanse prins uit haar land in wanhoop zelfmoord pleegt, is van die beproevingen niet de minste.
Hoewel het verhaal over alle elementen beschikt die klassieke mythen tot geliefde onderwerpen maken van hedendaagse jeugdauteurs (zoals monsters en goden die tot de verbeelding spreken, oorlogen, verafgelegen streken en een liefdesgeschiedenis), zijn van Vergilius' Aeneis beduidend minder hervertellingen gemaakt dan van Homeros' Ilias, laat staan Odyssee1. Wellicht speelt de vrij gestileerde, volgens sommigen zelfs kleurloze karaktertekening van de centrale held daarbij een rol, alsook de sterke verwevenheid van het werk met de historische en politieke context, de regering van Romes eerste keizer Augustus. Met diens overwinning op zijn politieke tegenstanders Marcus Antonius en Cleopatra in 31 v.C. kwam er onder zijn bewind na een eeuw van burgeroorlogen en onrust eindelijk vrede in het Romeinse Rijk. De woelige periode die hieraan voorafging, vormt de achtergrond waartegen het bestaan van Vergilius (70-19 v.C.) zich grotendeels afspeelde. Zijn laatste en grootste werk, de Aeneis, is dan ook een epos over oorlog die uiteindelijk tot vrede leidt, over het roemrijke lot dat Rome is toebedeeld en dat zijn bekroning vindt in de heerschappij van Augustus.
Niet alleen is de Aeneis sterk verweven met deze politieke context, ook kan het werk niet los worden gezien van de eerste werken van de Europese literatuurgeschiedenis, de Ilias en Odyssee, die een achttal eeuwen eerder na een lange periode van mondelinge overlevering ? professionele zangers declameerden de liederen uit het hoofd onder begeleiding van de lier ? werden opgetekend door Homeros, een schrijver van wie we niet eens weten of hij echt heeft bestaan. De legende van Aeneas vertelt gebeurtenissen na de oorlog om Troje die in de Ilias beschreven staat en kroont op die manier de Romeinse keizer en het Romeinse volk tot afstammelingen van het Trojaanse heldengeslacht. Ook het thema van het epos doet aan Homeros denken. De zoektocht naar een thuisland die in de eerste helft van de Aeneis centraal staat herinnert aan Odysseus' tocht. Het tweede deel, waarin de oorlog om het grondgebied Latium wordt beschreven, sluit dan weer nauw aan bij de thematiek van de Ilias. Ten slotte zijn er ook heel wat stijlkenmerken die Homeros in gedachten brengen, zoals lange en poëtische vergelijkingen.
Deze 'Homerische' kenmerken maken van Vergilius' Aeneis een kolfje naar Dros' hand. Door haar hele 'klassieke' oeuvre heen is de stem van Homeros immers hoorbaar, o.a. in de versvorm, de Homerische vergelijkingen en de talrijke verwijzingen naar haar geliefde held Odysseus. In Mee met Aeneas is dat niet anders. Dat blijkt duidelijk uit het feit dat Imme Dros de Griekse benaming van de goden verkiest boven de Latijnse. Bovendien brengt dit boek in zowat alle opzichten Dros' eigen Homerosvertellingen, de romans Ilios, het verhaal van de Trojaanse Oorlog en Odysseus, een man van verhalen (Querido, resp. 1999 en 1994) in gedachten; te beginnen met de lay-out van het boek en de suggestieve zwart-witillustraties van Harrie Geelen.
Het meest innoverende en ingrijpende kenmerk van deze drie romans, is dat het verhaal wordt verteld door personages die vanuit een bijzondere positie naar de gebeurtenissen kijken. In Ilios beschrijft en becommentarieert de oorlogsgod Ares met een mengeling van fascinatie en afstandelijke ironie de strijd tussen Grieken en Trojanen. In Odysseus worden verschillende personages aan het woord gelaten; Odysseus zelf echter wordt bijna uitsluitend opgevoerd in de verhalen en getuigenissen van andere personages, goden en mensen. Zeker voor zijn zoon Telemachos, die nog een baby was toen zijn vader vertrok, geldt dat de man van verhalen enkel bestaat bij gratie van wat anderen over hem vertellen. Ook het verhaal van Aeneas wordt door Imme Dros vanuit een bijzonder perspectief gepresenteerd. Het neemt de vorm aan van een ooggetuigenverslag van een Trojaanse zanger, Arion. "Vanuit een andere tijd en een andere stad" vertelt hij zijn levensverhaal; hoe hij opgroeide in Troje, een belegerde stad, als kind van een getalenteerde zanger en hoe hij het zelf, ondanks zijn ongeschikte stem en in weerwil van zijn vader, maakte tot populaire bard. "Kijk er zijn grote zangers, goede zangers en zangers die het goed doen bij een groot publiek. Dat zijn misschien niet de beste maar ze worden het meest gevraagd. Nu ik zo oud geworden ben dat ik de waarheid onder ogen durf te zien wil ik er wel voor uitkomen dat ik bij de laatste groep hoorde." Arion brengt het zelfs zo ver dat hij uitgenodigd wordt om aan het hof van de Trojaanse vorsten te komen spelen. Daar wordt hij benaderd door de mooie prinses Kassandra, die de toekomst ziet maar door niemand wordt geloofd. Zij voorspelt Arion de ondergang van Troje en geeft hem de sleutel tot een vluchtweg met de opdracht mee te gaan met de andere Trojaanse vluchtelingen, hen de tunnel te tonen en om de gebeurtenissen te onthouden en vast te leggen in zangen. Wanneer de Grieken met een list van de schrandere Odysseus Troje ten val brengen, vlucht Arion samen met zijn ouders, Aeneas en een groep vluchtelingen de stad uit, het begin van een lange en moeizame zoektocht naar een nieuwe thuis. Dat niet de held en zijn moeilijke missie op de eerste plaats komen, maar wel het leed van mensen op de vlucht na een oorlog, maakt deze hervertelling niet alleen bijzonder, maar ook actueel en universeel. "Het was een verschrikkelijke tocht, maar de wil om te leven bleek sterker dan honger, dorst, pijn vermoeidheid en het verdriet om geliefden die achter waren gebleven. We liepen als het donker was en probeerden overdag ergens te slapen. Ik verloor elk besef van tijd en richting en ik was niet de enige. We gaven ons over aan Aeneas die mogelijk wist wat hij deed. Vragen werden niet gesteld."
Al even kenmerkend voor Dros' hervertellingen is haar vrije omgang met de verhaallijn van het origineel. Daar waar Homeros in de Ilias slechts een periode van een 40-tal dagen uit de 10 jaar durende Trojaanse oorlog vertelt en de rest door middel van flashbacks in herinnering brengt, geeft Dros in Ilios een chronologisch relaas vanaf de oorzaken van de oorlog tot lang daarna. Ook in Mee met Aeneas bespreekt de verteller de feiten in chronologische volgorde waar dat bij Vergilius niet het geval is. Bovendien is de aandacht er op een totaal andere manier over de verschillende gebeurtenissen verdeeld dan in de Aeneis. Het vertrek van de Trojanen uit hun thuisland komt pas in de helft van het boek aan bod, nadat Arion uitgebreid over de oorlog en de ondergang van zijn stad heeft verteld. De Aeneis begint daarentegen aan het hof van Dido, een van de laatste haltes voor de Trojanen de kusten van Italië bereiken. Aeneas vermaakt er de koningin met verhalen over de oorlog om Troje en het relaas van zijn omzwervingen. De oorlog in Latium, die de helft van de Aeneis inneemt, komt bij Dros dan weer heel kort aan bod.
Hetgeen meer of minder aandacht krijgt in Dros' vertelling, wordt sterk bepaald door het hoofdpersonage Arion, die de gebeurtenissen observeert en interpreteert. "Terwijl iedereen in de grote zaal alleen aandacht had voor het gebraad en de handen uitstak naar wat voor hem op tafel lag noteerde ik hoe de koningin haar hart verloor aan de brave Aeneas." Daarbij tracht Arion zich in te leven in de drijfveren van de verschillende personages, vooral de beslissingen van Aeneas kan hij moeilijk vatten. "Ach waarom kon Byrsa voor Aeneas niet het nieuwe Troje zijn en waarom wilde hij niet blijven toen Dido hem de stad zo ongeveer aanbood en hijzelf zo ongeveer verliefd op haar was geworden?" Aeneas heeft een missie te volbrengen die hem door het lot, of zo je wil de goden, is ingegeven. De kwaliteiten die daarvoor nodig zijn kan je best weergeven met het Latijnse pius, een moeilijk vertaalbaar woord dat meestal als 'vroom' wordt vertaald. De held van Vergilius' epos verschilt zo in hoge mate van de individualistisch ingestelde Homerische helden met hun vast omlijnd karakter, zoals de vindingrijke Odysseus; of om het met de woorden van Arion te zeggen: "Maar als held deugde hij van geen kant. Er was niet eens een behoorlijke bijnaam voor hem te verzinnen. [...] Al die helden waren uniek en door een karaktertrek, eigenschap, wat dan ook van anderen te onderscheiden. Maar Aeneas was Aeneas en wat moest je met een heldenfiguur die als bijzonderheid meebracht dat hij nooit een voet dwars zette, dat hij offerde aan de juiste goden op de juiste dagen, dat hij gehoorzaam op weg ging om een nieuw Troje te stichten, dat hij plichtsgetrouw zijn best deed, [...] dat alles bracht me niet op een betere benaming dan braaf of vroom."
Evenzeer als de gebeurtenissen rond en na Troje, volgt de lezer zo van nabij Arions persoonlijke ontwikkeling van tiener tot volwassene. Uit verscheidene andere adolescentenromans, zoals De zomer van dat jaar uit 1980 (Querido, 1991) en De reizen van de slimme man (1988 ? Querido, 2000), is al gebleken dat Dros zich perfect kan inleven in opgroeiende tieners. Net zoals Odysseus is Mee met Aeneas dan ook evenzeer een hervertelling van een klassiek epos, als een moderne bildungsroman. In Odysseus zien we Telemachos, een zwakke en onzekere jongen wiens jeugd en karakter worden bepaald door de afwezigheid van een vaderfiguur, opgroeien tot een volwassen en weerbare man. Het karakter van Arion is van een heel andere aard. Arion is een durver ? zijn naam betekent 'manmoedig' ?, iemand met een sterke wil en een rijke fantasie. Dat maakt dat hij het als zanger zo ver brengt ondanks de tegenkanting van zijn vader omwille van zijn ongeschikte stem. Anders dan bij Telemachos is Arions vader een heel aanwezige figuur, iemand naar wie hij kan opkijken, voor wie hij zich wil bewijzen en tegen wie hij zich kan verzetten. Ook de ontdekking van de liefde speelt een bepalende rol in de ontwikkeling van Dros' jonge hoofdfiguren. Voor Arion is zijn ontmoeting met de intrigerende zieneres Kassandra bepalend. De hele tijd ziet hij haar voor zich en hoopt hij haar weer te ontmoeten. Voor Arion is de zoektocht naar een nieuw thuisland tevens een zoektocht naar liefde, die hij ziet in een ideaalbeeld van Kassandra, en ook naar zijn eigen identiteit.
In Mee met Aeneas worden heel wat thema's aangehaald die ook in Dros' andere bewerkingen van de klassieken zijn terug te vinden, zoals overmoed, liefde, oorlog, verhaalkunst en lotsbestemming. Met een zanger als hoofdpersonage wordt bv. weergegeven hoe verhalen en geloof ontstaan op een dunne grens tussen waarheid, overdrijving en fantasie. "Mijn moeder kon het onzin vinden, maar ik onthield wat de mensen zeiden. Want dat was wat ze wilden horen! [...] Zangers hebben de goden nodig; ze kunnen niet zonder. Ik kan het niet vaak genoeg zeggen. In de lange dagen op het water kreeg ik een overvloed aan verhalen te horen en mijn vader en ik maakten alles nog mooier dan het al was, de mannen werden heldhaftiger, de gevaren groter, de vijanden sterker." De godin Athene drukt het in het theaterspel Koning Odysseus (Querido, 2000) als volgt uit: "Ja, ik moet hier weg, Zeus, voordat ik nog ga verlangen / naar vergankelijkheid en verdriet, voordat ik ga geloven / dat wij goden alleen bestaan in verhalen van mensen. / Dat zij ons om een of andere duistere reden / hebben bedacht..."
Dros brengt moeilijke thema's raak aan en roept vragen op bij de lezer zonder daarbij belerend of dwingend over te komen. Daartoe dragen zeker de heldere en eenvoudige taal en stijl bij. Ontdaan van alle ballast beschikt de taal van Dros over een natuurlijkheid die op ongekunstelde manier tot nadenken kan aanzetten. Dat doet ze ook voor de allerjongsten in haar prentenboeken en uiteraard ook in haar adolescentenromans, waarbij ze vaak gebruik maakt van dialogen: "'Ieder mens heeft een keus,' zei Anna. 'Nee,' zei ik. 'Ik heb dat ook altijd gedacht, maar nee. Een mens kan wel denken dat hij iets te kiezen heeft, in werkelijkheid bepaalt het lot hoe zijn leven verloopt. Het is het lot van Aeneas de goden te volgen en het is ons lot Aeneas te volgen.'" En in de verzen waarin de bundel Griekse mythen zijn gesteld, is thematiek uit de mythen als stof tot nadenken gepresenteerd in gnomische uitspraken. Zo wordt de mythe van Medea die uit wraak voor het bedrog van Jason haar beide kinderen vermoordt als volgt ingeleid: "Wie verliefd is wil de geliefde direct aan zich binden, / blind voor rede. De ogen gaan open als het te laat is / en een nieuwe bevlieging de oude eden doet breken."
Dros' voorkeur voor dialogen, ritme en rijm weerspiegelt haar liefde voor theater. Daarnet verwees ik al naar het theaterstuk Koning Odysseus en op basis van de roman Ilios maakte ze ook een libretto voor Achilleus: een opera voor jongeren, een productie van de Vlaamse Opera (2003). In 2007 schreef ze de tekst voor de intrigerende jeugdopera STYX van het Nederlandse gezelschap XYNIX waarin de lotgevallen van Antigone in de onderwereld worden verhaald. Volgende verzen illustreren hoe Dros in een plezierig spel van rijm en ritme met een mengeling van directheid en poëticaliteit een zwaar thema als dood aanbrengt: "Dood is een donker, een lelijk ding / Dood dooft de laatste herinnering / aan de rozerode morgenstond. / Onder de grond, onder de grond."
Een boek van Imme Dros is een feest voor de Nederlandse taal. Binnen een kort bestek bespeelt ze moeiteloos alle registers, over spreektalig, humoristisch naar poëtisch en zelfs episch. Rake dialogen, eenvoudige aftelrijmpjes en liedjes ("In het jaar dat ik geboren ben / had de Griek, had de Griek een vloot. / De Trojaan steekt duizend schepen aan / en de Griek en de Griek is? ... Dood!") wisselen probleemloos af met poëtische versregels, zoals volgende vergelijking naar het voorbeeld van Homeros: "Bij de muur die de Grieken tien jaar had tegengehouden / ging Poseidon tekeer, de god met de blauwzwarte haren. / Zó als wanneer een ondeugend kind, ontsnapt aan zijn voedster, / in een lege keuken waar het deeg ligt te rijzen / met zijn speelgoed de bleke, weke massa kapotslaat -- / en de slavinnen moeten opnieuw beginnen met malen -- / zo sloeg Poseidon met zijn drietand dwars door de muur heen..."
Zowel Dros' Griekse mythen als haar Odysseevertaling en bepaalde passages in haar bewerkingen van Homeros en Vergilius zijn in verzen opgesteld, waarbij ze eigenzinnig omgaat met het metrische schema. Of ze deze hexameters mag noemen, is fel bediscussieerd naar aanleiding van het verschijnen van haar vertaling.2 Voor wie dit weet, laat volgende discussie tussen Arion en zijn vader in elk geval weinig aan de verbeelding over: "'Ik maak mijn eigen wetten. Want daar kan ik alles mee doen. Wat ik vertel moet passen bij hoe ik het vertel. Daar is een maat toch voor. Waarom luister je niet? Ik kan een koe dood laten vallen, een giervogel laten vliegen, golven laten rollen in dat metrum.'Fout is fout!' zei mijn vader. 'Fout is altijd fout geweest en zal altijd fout blijven.'"
En nu we het toch over fout hebben: de zoon van de misdadige vorst Mezentius en tegenstander van Aeneas in de strijd om Latium, heet Lausus en niet Laurus, zoals we op p. 204 van Mee met Aeneas lezen. Jammer van deze slordigheid of zetfout, maar wat telt, is dat dit boek over alle kwaliteiten beschikt die we van een bewerking van een klassiek epos en van een jeugdroman mogen verwachten. Van Arion weten we dat er grote schrijvers zijn, goede schrijvers, schrijvers die het goed doen bij een groot publiek en schrijvers die alles hebben. Imme Dros heeft met Mee met Aeneas nog maar eens bewezen dat ze tot de laatste groep behoort.
1 Paul Biegel schreef een vlot leesbare hervertelling die zeer nauw aansluit bij het origineel (De zwerftochten van Aeneas, 1998). Ed Franck hervertelde in zijn Valentijnreeks het liefdesverhaal van Aeneas en Dido (1996) en tot slot kan ook Willy Spillebeen worden vermeld, die een bewerking schreef voor oudere lezers (1982).
2 De Jong en Rijksbaron kwamen na analyse van de vertaling van Dros tot de conclusie dat "haar regels (...) niets met hexameters van doen hebben." (de Jong, Irene, Rijksbaron, Albert. In Lampas 25, no. 3 (1992): 189-213) Vincent Hunink omschreef ze in 'Literatuur zonder Leeftijd' dan weer als "de 'Drossiaanse' hexameter" (LzL 57, Voorjaar 2002, 19-31) [Sylvie Geerts]
Verberg tekst
