ls je Jonathan Franzen (°1959) met één schrijver moet vergelijken, dan komt Charles Dickens wellicht het meest in aanmerking. Net als de grote victoriaan verwerkt hij de hete maatschappelijke hangijzers van zijn tijd in pakkende verhalen en fantastisch goede literatuur.

Ieder decennium heeft zijn thema... en zijn Franzen-roman. In De correcties ging hij onder meer dieper in op de oorlog in Irak en de vele twijfelachtige contracten die het Amerikaanse leger daarvoor aanging met dubieuze of zelfs ronduit malafide leveranciers. Vrijheid stelde de kloof tussen milieu en kapitalisme centraal, met als schokkendste beeld de open mijnindustrie, waarbij hele bergen tot ontploffing worden gebracht zodat de ertsen daarna voor het oprapen liggen. En er natuurlijk een ware milieuravage achterblijft.

Geen vermaak

Literatuur is nooit zomaar vermaak bij Franzen, en dat is ook in Zuiverheid zo. Hier hekelt hij de manier waarop veiligheidsdiensten en sociale media steeds dieper graven in onze identiteit. Het boek gaat over geheimen, de schaduwkant van ideologische denkbeelden en de duistere zones van het internettijdperk.

Hoofdpersonage is de jonge vrouw Purity Tyler, die zich voor het gemak Pip laat noemen. Ze woont samen met haar moeder, die haar niet wil vertellen wie haar vader is. 'Het was alsof de botjes en aderen zich omhoogwerkten naar de oppervlakte, alsof de huid terugvloeide als oeverwater en de dingen op de bodem zichtbaar werden', schrijft Franzen over de handen van Pips moeder.

En inderdaad, Pips verleden blootleggen - en daardoor ook dat van haar moeder - is uiteindelijk waar het in Zuiverheid allemaal om draait. Hier steekt Dickens de kop weer op. Purity heet niet zomaar Pip. Het is een verwijzing naar de beroemdste Pip uit de literatuurgeschiedenis, die uit Dickens' Great Expectations. In dat boek redt de arme wees Pip een gevluchte gevangene uit de handen van de politie, waarna die zich ontpopt als zijn anonieme weldoener. Hij ontdekt het geheim van zijn afkomst, en dat is ook wat Franzens Pip overkomt. Ook zij weet op het einde van het boek wie haar weldoeners zijn.

Franzen houdt van literaire spelletjes en maakt van zijn boeken graag woordlabyrinten waar je als lezer allerlei lekkers in kunt ontdekken. Net zoals in zijn vorige twee succesboeken hanteert hij in Zuiverheid wat we voor het gemak maar de puzzelstructuur zullen noemen. Ieder hoofdstuk van om en bij honderd pagina's focust op een ander personage, dat helemaal uitgelicht wordt en zijn anachronistische plaats krijgt in het grote verhaal. Vooral in de eerste hoofdstukken leidt dat nogal eens tot verwarring, maar hoe meer vakjes ingekleurd raken, hoe duidelijker alles wordt.

Geheime informatie

Voor Renewable Solutions verkoopt Pip milieuvriendelijke projecten, waarna het bedrijf met het overgrote deel van de subsidies gaat lopen. Pip heeft vragen bij die praktijk, maar ze moet toch iets doen om haar studieschuld van 130.000 dollar terug te betalen. Ze woont samen met vijf anderen, onder wie de Duitse Annagret, die haar een stagecontract opdringt bij het Sunlight Project, een WikiLeaks-achtige organisatie. De stichter ervan, Andreas Wolf, wil haar per se naar Bolivia lokken, voelt ze. En ondanks veel twijfel vertrekt ze ook.

Die Andreas Wolf wordt door Franzen neergezet als een gevaarlijke machtswellusteling. Hij groeide op in een geprivilegieerd gezin in de DDR, leed onder een dijk van een oedipuscomplex en zette uiteindelijk een centrum op voor de begeleiding van risicojongeren, wat de poort opende naar een Milan Kundera-achtige wereld vol lekkere grietjes. Door een moord, waarvan hij vermoedde dat die door de Stasi in de doofpot werd geduwd, komt hij psychisch in de problemen. Opeens voelt hij zich een handlanger van het regime en gaat hij het belang inzien van geheime informatie. De eerste zaadjes van zijn Sunlight Project vallen op dat moment in vruchtbare aarde.

De Stasi waar de jonge Andreas mee te maken kreeg, is klein bier in vergelijking met Google en andere Facebooks, impliceert Franzen in zijn roman. Bovendien was dat soort gevoelige informatie vroeger iets van staten, terwijl zij vandaag geprivatiseerd is. En wat dan met de WikiLeaks en de Sunlight Projects van deze wereld? Doen zij dan geen goed? Welnee, laat Franzen een journaliste opmerken, ze ondermijnen de echte onderzoeksjournalistiek en lekken alleen wat in hun kraam past.

Wanneer Andreas bijvoorbeeld te maken krijgt met twee klokkenluiders die willen opbiechten hoe Google gevoelige informatie verzamelt over zijn gebruikers, weigert hij daar iets mee te doen. Hij heeft Google nodig als bondgenoot, geeft hij daarvoor als reden op. Zelfs klokkenluiderssites kunnen natuurlijk niet zonder het internet, en wie het internet beheert, beheert de wereld.

Niet zo zuiver op de graat dus, die Andreas Wolf, denk je dan. En daar heeft hij het zelf niet moeilijk mee. Hij wil helemaal geen messias zijn zoals Assange. 'Hoewel hij er een ironische voldoening aan beleefde geroemd te worden om zijn zuiverheid, koesterde hij geen illusies over zijn vermogen om die zuiverheid ook werkelijk na te leven', lezen we. Het is ook wat Pip hem uiteindelijk verwijt: dat hij zijn informatie niet lekt om van de wereld een betere plaats te maken, maar wel om zichzelf omhoog te stuwen. Hij wil een naam zijn die op ieders lippen ligt.

Arm en puur

Net zoals Franzen in zijn vorige roman alle facetten van het woord vrijheid onderzocht, doet hij dat in zijn nieuwste voor zuiverheid. Voor Pip betekent het trouw zijn aan zichzelf. Voor anderen is het een synoniem voor eerlijkheid of waarachtigheid. Kun je wel zuiver zijn tegenover iedereen tegelijk, vraagt Pip zich af wanneer ze haar werkgever Tom moet bespioneren.

Het pakkendste voorbeeld van wat het idee van zuiverheid met een mens kan doen, zien we bij Anabel, de ex van Tom. Geleidelijk aan wordt zuiverheid voor haar een obsessie. In het begin heeft Tom dat niet door en gaat hij een heel eind met haar mee. Anabel is een telg uit een steenrijke familie actief in de voedingsindustrie. Uit verzet tegen wat met dieren gebeurt in die industrie is ze niet alleen veganiste, maar wil ze ook niets met de opzichtige rijkdom - 'doe mij maar een Château Margaux uit 1945' - te maken hebben. Zij en Tom willen daarom 'arm, obscuur en puur' zijn.

Maar dan overschrijdt Anabel een grens. Opeens krijgt ze het idee dat ze zichzelf moet heroveren en dat ze dat alleen kan door ieder plekje van haar lichaam uitvoerig op film vast te leggen. Het wordt een project van tien jaar, maar nog voor ze klaar is met een van haar benen, is ze veranderd in een anorectisch en psychotisch wezen dat amper nog van de wereld weet. Franzen toont hier niet alleen dat hij over een verbazingwekkend psychologisch inzicht beschikt, hij weet dat ook nog eens in een perfect beheerste taal op papier te zetten.

Jonathan Franzen, Zuiverheid, Prometheus, 616 p., 19,95 euro. Vertaling Peter Abelsen, Anneke Bok en Rob van der Veer.

MARNIX VERPLANCKE ■

Verberg tekst

Het leven zadelt een mens op met interessante vragen. Als daar zijn: hoe leer je leven met je ouders? Tijdens de puberjaren is dat een vanzelfsprekende en onschuldige kwestie. Maar als ze na je 25ste nog steeds je leven beheerst, dan wordt ze enger en uitzichtlozer. En laat die vraag voor veel personages van Jonathan Franzen nu net de grootste drijfveer zijn van hun rusteloze leven.

Een nieuwe roman van Franzen is altijd een gebeurtenis. Hoe doet hij het deze keer, onze moderne staat van zijn vangen in een vuistdik boek dat tegelijk entertaint en snijdt?Zuiverheid is zeker zijn diepgravendste boek tot dusver, uitgerust met het sérieux van zijn eerste boeken voor zijn doorbraak. Liefde en macht tussen mensen worden hier uitgebeend tot de kern van hun ziel, frivoliteit lijkt iets van een andere planeet. Maar vaak raak je als lezer wel erg vast in de diepe kleilagen.

Klokkenluiders

Niet in het minst in de kleilagen van Penelope Tyler, kortweg Pip. Zij woont met wat randgevallen en haar 130.000 dollar studieschulden samen in soort kraakpand aan de Westkust. Ze heeft een gave voor cynisme en vraagt zich koortsachtig af wie haar vader is. Haar moeder wil die doos van Pandora niet openen, maar daaraan stoort Pip zich niet, sowieso 'was haar ambitie om niet zo te eindigen als haar moeder'. Het is niet het enige moment waarop de puberale psyche iets te nadrukkelijk het spel bepaalt.

Pip belandt in Bolivia in dienst van ene Andreas Wolf en diens Sunlight Project. Met Wikileaks en Julian Assange wedijvert Wolf op zijn site om de wereldheerschappij qua klokkenluiden, maar volgens zijn volgers doet hij het veel authentieker dan attentiejunk Assange. U voelt hem al aankomen: Wolf blijkt in werkelijkheid toch iets minder zuiver op de graat, én worstelt ook met zijn ouders ('hoe meer hij zijn leven tot een aanklacht tegen dat van hen maakte, hoe dieper hij verankerd raakte in zijn kinderlijke verhouding tot hen').

Heel diep gaat Franzen niet in op het klokkenluidersfenomeen, en tot heel interessante dingen over het thema komt het boek dus niet, maar via Wolf belanden we wel een hoofdstuk lang in het Oost-Duitsland van voor en tijdens deWende - ook al een land met een knal van een moederbinding, zoals het ongemakkelijk aan de speen van de Sovjet-Unie hing. In de portrettering van die periode komt alle klasse van Franzen moeiteloos naar boven. De passages in Bolivia brengen het verhaal minder bij. De gebrekkige wegen en nutsvoorzieningen daargelaten zouden ze zich evengoed in San Francisco kunnen afspelen.

Misantropie

Wolf en Pip, wier cynisch potentieel Franzen zwaar onderbenut, en enkele andere personages zijn behept met een loodzware blik op het bestaan. Kapotte liefdesrelaties worden uitgebeend tot op het bot, met de taal van tegenstanders die van hun relatietherapeut hebben geleerd hoe ze hun woede passief-agressief kunnen formuleren als diepzinnige en objectieve gegevens waar de ander niet omheen kan. Was hij/zijn tenminste een redelijk mens geweest. En had hij/zij maar niet met die ander gevogeld.

Franzen heeft nooit dijenkletsers geschreven, maar hier lijkt het soms alsof hij het vat notities bij tien jaar loodzware psychiatrie tot op de bodem leeggeschraapt heeft. Dat is jammer voor de intelligente manier waarop hij ook hier schrijft. Soms laat Franzen in een flits zien waarin hij zo briljant is: in vier paragrafen introduceert hij een nieuw personage. Voor je kunt ademhalen staat dat personage er als een huis. Maar daarna verdwaalt het in een mist van gevoelens, à la: 'Ik heb heel lang de vreugde van jouw goedheid mogen ervaren.' Wanneer Franzen zich bewust blijkt van zijn misantropie, krijgt de tekst meer lucht. Over een vrouw die wil samenwonen met een schrijver met de ambitie een dikke roman te schrijven - want omvang is 'essentieel' tegenwoordig - schrijft Franzen dat ze beter een proefperiode had ingelast: 'Een dag van frustratie werd betreurd met drie forse glazen whisky. Een dag van conceptuele doorbraak en euforie met vier.'

Kernsplitsing

Ik heb de boeken van Jonathan Franzen wel eens horen vergelijken met een soap. Dat klonk niet bepaald als een compliment. Maar los van de negatieve connotaties van dat begrip klopt dat label wel. Franzen gooit zijn personages altijd in een kleine arena en die beginnen vervolgens als doldwaze atomen met elkaar te botsen tot je iets krijgt met het vernietigingspotentieel van een kernsplitsing. Als een onschuldig begonnen familiefeest waarvan tante Greet om halftwaalf kwaad wegloopt om vervolgens vijftien jaar niet meer met haar jongste broer te spreken. In zijn eerdere romans heeft Jonathan Franzen daarin altijd een perfecte balans gevonden. De humaniteit liep gelijk op met de ironie. Franzen is een meester in dik aangezette verhalen met een stoet van personages. Daardoor krijgen zijn verhalen vaart en kleur - een tegenwicht voor zijn loodzware thema's. In dit boek raakt dat evenwicht te vaak uit balans. Er is te weinig kleur, te weinig of te zwaar opgezette plots, met die uit de lucht vallende legaten en vaders. En de dialogen zijn soms zelfs goedkoop. 'Je bent niet komen opdagen./ En daarom heb je me dit aangedaan?/ Ik dacht dat we vrienden waren./ Kun je me kwalijk nemen dat ik dat niet wil?'

Op het einde blijkt Zuiverheid een hoopvol boek. Hoopvoller dan Franzens eerdere boeken zelfs, omdat zijn personages meer potentieel hebben om te blijven vechten. Maar de hoop aan het einde brengt het boek uit evenwicht. Het is de tragiek van een groot schrijver: was dit geen boek van Jonathan Franzen, dan had niemand het oninteressant gevonden. Maar het is er een. En voor die olympische standaard  heeft zuiverheid toch iets te korte beentjes.

JONATHAN FRANZEN

Zuiverheid.

Vertaald door Peter Abelsen, Anneke Bok en Rob van der Veer, Prometheus, 616 blz., 24,95 euro (e-boek 19,95 euro). Oorspronkelijke titel: 'Purity'.

De auteur: Amerikaanse bestsellerauteur van Great American Novels zoals De correcties en Vrijheid.

Het boek: Pip Tyler gaat op zoek naar haar vader en komt in Bolivia bij een klokkenluider terecht.

ONS OORDEEL: te weinig kleur en een te zwaar opgezette plot, al blijft Franzen bij momenten zijn meesterschap tonen.

Jeroen Overstijns ■

Verberg tekst

Jonathan Franzen (Chicago, 1959) heeft bekendheid gekregen door zijn boeken 'Vrijheid'* en 'De correcties'**, waarmee hij een van de belangrijkste Amerikaanse schrijvers van dit moment werd. Met deze nieuwe roman zet hij zijn epische verhalen voort. Purity Tyler, een jonge idealistische, maar iets chaotische vrouw, gaat gebukt onder nogal wat problemen. Ze schaamt zich voor haar naam Purity (zuiverheid) en laat zich dan ook voortaan Pip noemen. Haar moeder, met wie Pip een problematische verhouding heeft, heeft haar nooit willen vertellen wie haar vader is. In haar zoektocht naar deze vader belandt Pip in uiteenlopende situaties, die door de schrijver op een uitstekende manier worden neergezet. In feite bestaat de roman uit zeven delen. De auteur laat de verschillende verhaallijnen op een meesterlijke wijze bij elkaar komen. De personages worden steeds vanuit een ander perspectief benaderd, waardoor het zeer geloofwaardige figuren worden. Een erg sterk epos, waarin Franzen ook cultuurkritiek niet uit de weg gaat. De lezer wordt met name door de stijl van de auteur als het ware het verhaal in gezogen. Gebonden uitgave***, kleine druk. Verberg tekst