De zomer is hét moment om bij te lezen. Trouw kiest de interessantste romans uit de vele herdrukken. Deze week: 'Het verhaal van de dienstmaagd'.
Voordat ik 'Het verhaal van de dienstmaagd' kan herlezen, moet mijn dochter het eerst uit hebben. Ik lees het boek van Margaret Atwood omdat het nu weer volop in de belangstelling staat, vanwege de op de roman gebaseerde televisieserie, en om de discussies die het losmaakt naar aanleiding van de huidige Amerikaanse politiek. Mijn dochter leest het voor de Engelse leeslijst van klas vier.
Een paar jaar geleden lazen zij en ik nog samen 'Onder moeders vleugels'. Is de 'Dienstmaagd' niet een te grote stap? Ik weet nog hoe heftig ik het vond indertijd: de verkrachtingen, de openbare executies, de grimmige sfeer van een boek dat zich afspeelt in een politiestaat. Anderzijds, is het boek uit 1985 niet gedateerd?
Voor mijn dochter niet. Gewend aan de post-apocalyptische werelden van 'De hongerspelen' en 'Divergent' vindt ze Atwoods dystopische verhaal juist erg leesbaar, met zijn verhaallijn vol spanning en vaart, liefde en verraad. Het angstbeeld van een christenfundamentalistische dictatuur met orwelliaanse trekjes, waar jonge vrouwen baby's voor hun meesters moeten baren, blijft voor haar kennelijk nog redelijk op afstand.
Een vriendin van me vertelde laatst daarentegen dat zij in het boek juist haar eigen jeugdjaren herkende. Ze groeide op in Engeland als kind van traditionele, gelovige Indiase ouders, in een milieu waarin vrouwen streng bewaakt werden. "Zoals de vrouwen met elkaar omgaan in het boek, zo waren wij", herinnert ze zich. "In de tempel keken we stiekem naar elkaar: zou zij hetzelfde denken als ik? Wie kan ik hier vertrouwen?" Ze was zestien toen ze werd uitgehuwelijkt, een jaar ouder dan mijn dochter nu.
Toch zag ze zichzelf niet als zielig slachtoffer, maar als slimme overlever in een voor haar onaanvaardbare situatie. Vanfred, de verteller van 'Het verhaal van de dienstmaagd', is ook vastbesloten om zich niet kapot te laten maken. In de christelijke republiek Gilead, tot voor kort de Verenigde Staten, zijn de meeste vrouwen door geslachtsziektes en milieuvervuiling onvruchtbaar geworden. Vrouwen die nog wel een kans maken zwanger te worden, zoals Vanfred, zijn opgepakt en tot 'dienstmaagd' gemaakt. Gekleed in allesbedekkende jurken en kappen, komen zij in de huishoudens terecht van de mannelijke machthebbers om ceremonieel bevrucht te worden, in een ritueel geënt op het Bijbelse verhaal van Jacob, zijn vrouw Rachel en haar slavin Bilha. Als een dienstmaagd niet snel genoeg zwanger raakt, of als ze betrapt wordt bij een verboden activiteit zoals lezen, wordt ze tot 'onvrouw' verklaard, een doodvonnis.
Atwood heeft laten weten dat ze alleen elementen uit de recente werkelijkheid heeft gebruikt als bouwstenen voor Gilead: boekverbrandingen, slavernij, het Lebensborn-programma van nazi-Duitsland, ontvoeringen van baby's in Argentinië. De verstikkende paranoia van Gilead, waar burgers constant in de gaten worden gehouden, keek ze af van het toenmalige Oostblok. Voor de setting stond Cambridge (bij Boston) model, de stad van Harvard University, waar Atwood in de jaren zestig aan een proefschrift werkte over heksenvervolging. Op het internet is een 'Handmaid's Guide to Cambridge' te vinden, waarin staat dat de sinistere muur waaraan terechtgestelden hangen eigenlijk de statige omheining is van Harvard, en dat het hoofdkwartier van de geheime politie gehuisvest is in de oude universiteitsbibliotheek.
Door Gilead voornamelijk op het Westen te modelleren, heeft Atwood het argument voor willen zijn dat het hier nooit zou kunnen gebeuren. Ook in Europa worden verworvenheden voor vrouwen soms teruggedraaid, zoals het recht op abortus of subsidies voor de crèche. In flashbacks zien we hoe vrouwenrechten in Gilead stapsgewijs ingeperkt worden. Vanfreds bankrekening wordt geblokkeerd en overgedragen aan haar man, vrouwen mogen niet meer werken en verliezen hun handelingsbekwaamheid.
De serie is verschenen, en het boek herdrukt, op een toepasselijk moment. Christelijk rechts heeft sinds de verkiezingen in de VS een nieuwe impuls gekregen in zijn verzet tegen abortus, anticonceptie en homorechten (op 'sekseverraad' staat in Gilead de doodstraf). En over de hele linie lijkt seksisme bezig aan een opmars, niet alleen in de grove taal en handtastelijkheden van Donald Trump, maar ook in het neoliberale uitkleden van de gezondheidszorg voor vrouwen. Daarbij speelt vaak een anti-politiek correct ressentiment waarbij rechts automatisch tegen alles is waar links voor ijvert. In Amerika demonstreren vrouwenrechtenactivisten gekleed in de rode gewaden van de dienstmaagden.
Toch is de 'Dienstmaagd' meer dan alleen een politiek statement. Omdat Atwood (zelf overigens Canadees) zich niet op één tijd en plaats heeft gericht, blijft haar roman relevant. Door haar rake observaties over mannen en vrouwen, macht en vrees, blijft het prikkelend. Atwoods hoofdpersoon is geen revolutionair, zelfs geen overtuigd feminist, maar een gewone vrouw die vaak niet goed weet wat ze ergens van vindt. Als haar gevraagd wordt door haar meester om een sexy korsetje uit de oude tijd aan te trekken, voelt dit in de context van haar repressieve en seksloze leven als een vorm van rebellie. Ze weet dat ze het ene stereotype voor het andere inruilt, meer niet. Maar het voelt "zo zondig, zo vrij", denkt ze, om eraan toe te voegen: "Vrijheid, zoals alles, is relatief".
Ik wil graag weten wat jij denkt, zegt zijn stem achter me.
Ik denk niet veel, zeg ik luchtig. Hij wil intimiteit, maar die kan ik hem niet geven. (...)
Toe nou, zegt hij, terwijl hij zachtjes drukt met zijn handen. Ik ben geïnteresseerd in je mening. Je bent intelligent genoeg, je moet een mening hebben.
Waarover? vraag ik.
Over wat wij gedaan hebben, zegt hij. Hoe alles is gelopen. (...) We dachten dat wij het beter konden.
Beter? zeg ik met zachte stem. Hoe kan hij denken dat dit beter is?
Beter betekent nooit voor iedereen, zegt hij. Het betekent altijd slechter voor sommigen.
Uit: 'Het verhaal van de dienstmaagd'.
Verberg tekst
